تألیف: احمد بن محمد معروف به مسکویه[1] رازی (320-421 قمری)
کتاب تجارب‌الامم تألیف ابوعلی مسکویه رازی، دانشمند مشهور انتهای قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری است و از معتبرترین منابع تاریخی به‌شمار می رود که در آن سلسله‌ی حوادث پس از توفان نوح (ع) تا سال 639 قمری «یعنی سه سال پیش از درگذشت عضدالدوله یدیلمی» ذکر شده است. اکثر محققان درباره‌ی اعتبار کتاب تجارب‌الامم اتفاق نظر دارند و مسکویه رازی را اولین مورخی می‌دانند که در شرح وقایع تاریخی به فلسفه‌ی تاریخ متکی بوده است.
مسکویه سال‌ها خازن[2] بود و به کتاب‌های فراوان دسترسی داشت که چنین امکانی برای مورّخان دست نمی‌داد، بدین لحاظ دامنه‌ی تحقیق او در ثبت وقایع تاریخی و شناسایی اخبار صحیح از سقیم بسیار گسترده بود و همین نکته برای اعتبار کتاب تجارب‌الامم افزوده است.
از ویژگی‌های تجارب‌الامم این است که مؤلف با دیدگاه و دانش فراوان، دلیل و سبب وقوع هر حادثه را طرح کرده و چون اندیشه‌ای فلسفی داشته، اسباب عقلانی و سیاسیِ حوادث را تشریح نموده است، بدین منظور آن‌کتاب را تجارب‌الامم و تعاقِب‌الهِمَم[3] نامیده است.
بخش دوران خلافت مقتدر عباسی از تجارب‌الامم توسط محمد فضایلی ترجمه شده و درسال 1366 خورشیدی انتشارات زرین آن را به طبع رسانیده است تمام مجلدات تجارب‌الامم توسط دکتر ابوالقاسم امامی ترجمه شده و انتشارات سروش آن را چاپ کرده است.
جالب این است که بیشتر مورّخان ایرانی بودند امّا به سبب تسلط ظالمانه‌ی خلفای عباسی، آثار خود را به زبان عربی نوشته‌اند. ابن مسکویه را که یکی از مفاخر نامدار فرهنگ ایران در قرن چهارم هجری بود لقب معلّم* ثالث[4] داده‌اند.
ابوشجاع ظهیرالدین محمد بن حسین بن محمد بن عبدالله روذراوی، تاریخ تجارب‌الامم را تکمیل کرد و ذیل آن را تا روزگار حیات خودش نوشته است و آن ذیل با ترجمه‌ی انگلیسی مارگلیوث (Margelyourth1858-1940) خاورشناس انگلیسی در سال 1921 در اکسفورد oxford چاپ شده است.
[1] Moskuya
[2] Xazen یعنی متصدی کتابخانه
[3] تجربه های امّت ها و عاقبت کوشش ها
[4] معلم اول:ارسطو،معلم دوم:ابونصر محمد فارابی،(برخی به میرمحمدباقر استرابادی (میرداماد)هم لقب معلم ثالث داده اند)
*:معلم در اصطلاح یعنی کسی که تعیین کننده ی حدود روشهای علمی باشد.
