سورئالیسم را به معنای فراواقع‌گرایی، جنبش هنری و ادبی است که سال 1924 توسط جمعی از هنرمندان فرانسوی معرفی شد. در بیانیه‌ی این جمع که آن را آندره برتون1 روانشناس، نویسنده و هنرمند فرانسوی نوشته بود، این گونه بیان شد که سورئالیسم هنر عالم رویا و ضمیر ناخودآگاه است و هدف آن آشکار کردن تفکرات و خیال به دور از عقل‌گرایی و استدلال منطقی است.
این جنبش به سرعت بین هنرمندان اروپایی و آمریکایی طرفدارانی پیدا کرد و یکی از مهم‌ترین جنبش‌های پیشتاز قرن بیستم شد.
سورئالیست‌ها بیشتر پیرو نظریات فروید2 روانپزشک اتریشی بودند و بر مبنای نظریه‌های او در مورد ضمیر ناخودآگاه و عقده‌های روانی و سرکوب آنها، نظریات خود را ارائه کردند.
هنر سورئالیستی در پی خلق واقعیتی نوین است، واقعیتی که در خیال و رویا شکل می‌گیرد و چگونگی پدید آمدن آن ناشناخته است. سوررئالیست‌ها ادعا داشتند که هنر تحت تأثیر عقل هوشیار و بیدار ما آفریده نمی‌شود. از نظر آنها برای خلق اثر هنری عقل غایب است و هنرمند برای خلق اثر و تصویری که می‌خواهد ارائه دهد، تصمیم منطقی نمی‌گیرد بلکه او باید آزاد باشد تا هر آن چه در اعماق ذهن و روانش می‌گذرد، بیان کند. این بیان رویاگونه در اثر سورئالیست‌ها به خلق آثاری عجیب، شگفت‌انگیز، درهم آمیخته گیج‌کننده و آشفته منجر شد.
در آثار هنرمندان سورئالیست تناقض و تضاد بسیار دیده می‌شود. آنها مخالف تکرار و تقلید از طبیعت و تصاویر روزمره‌اند. طبیعت و اشیاء روزمره در آثار آنها فرم‌ها و شکل‌های نامتعارفی دارند. در واقع توجه بیننده را به شکل‌ها و رنگ‌ها و فرم‌های متعددی که هر تصویر می‌تواند داشته باشد جلب می‌کنند. مثلاً یک صدف که کنار ساحل افتاده است هم می‌تواند چشم باشد هم ساعت و هم قسمتی از بدن انسان.
هنر سورئالیست‌ها مقابله با شیوه‌های منظم و مقید گذشته بود. آنها بیننده را با برانگیختن تخیل او به کشف معنا ترغیب می‌کردند. از نظر آنها برای تحلیل و کشف آثار سورئالیستی و داده‌هایی که این آثار برای بیان اثرشان استفاده می‌کنند، جایی برای تأویل و تعبیر مبتنی بر عقل وجود ندارد. در واقع فلسفه‌ی کار آنها آزادی از تمام قید و بندهایی محدود طبیعت و جامعه است.
سورئالیست‌ها از خودکاوی (اتوماتیسم) بسیار گفته‌اند. به این معنا که نگاه به درون و کشف حوزه‌های ناخودآگاه ذهن انسان، اساس و مبنای کار آن‌هاست.
ظاهر کردن آنچه دیدینی نیست و تنها درون ذهن شکل می‌گیرد، عوض کردن ماهیت شناخته شده و تعریف شده‌ی قبلی اشیاء و بازنمود دوباره‌ی آنها با خلق فرم‌ها و شکل‌های جدید و به دست دادن تعاریف جدید از اشیاء و جهان پیرامون، در تصاویر سورئالیستی مسئله‌ی اصلی است.
در تصاویر سورئالیست بر خلاف دیگر شیوه‌ها و سبک‌های هنری که تکنیک و استفاده از رنگ و فرم، نقش اساسی و اهمیت ویژه دارد؛ در تعریف سورئالیسم اساس و بن‌مایه، خلق تصاویر فراواقعی و رویایی و ذهنی است، سورئالیست‌ها با تکیه بر قدرت خیال و به هم ریختن معانی تعریف شده، انگار بیانیه‌هایی شخصی ارائه می‌کنند از آنچه به تعبیر آنها واقعی است و تنها درون ذهن آنها می گذرد و از این رهگذر بیننده را ترغیب می‌کنند تا نگاهی دوباره به طبیعت و آنچه به آن می‌نگرد بیاندازد. به همین دلیل سورئالیست‌ها از تکنیک‌های متعددی در خلق آثارشان استفاده کردند. تکنیک در اثر آنها نه یک ویژگی منحصر به فرد که ابزاری بود برای بیان افکار درونی و تخیلات ذهنی هنرمند.
سالوادوردالی3 یکی از مهم‌ترین هنرمندان سبک سورئالیسم می‌گوید: «هنر او این است که در بی‌نظمی، نظمی به وجود آورد و از این طریق در بی‌اعتبار کردنِ تمام و کمال جهانِ واقعیت گام بردارد.» هچنین در جایی دیگر می‌گوید: «سورئالیسم مخرب است اما تنها چیزهایی را تخریب می‌کند که دید ما را محدود می‌کنند.»
از نظر سورئالیست‌ها ادراک ما دائماً درگیر ابهام و تعبیر غلط است. آنها می خواستند تا بر این تعبیرهای غلط تأکید کنند و در آنچه به طور معمول تعبیر درست و متعارف نامیده می‌شود، شک و شبهه ایجاد کنند.
وارونگی، از فرم انداختن فرم‌ها و ساختن فرم جدید، آشفتگی و کژنمایی یا تحریف در تعاریف قبلی، از نشانه‌های تصاویر سورئالیستی است. سورئالیست‌ها معتقد بودند که جایی وجود دارد که در آن تضادها ناپدید می‌شوند و معانی از تعاریف قبلی ساقط می‌شوند و واقعیت توهمی بیش نیست و کار هنرمند سورئالیست پیدا کردن آن جا و آن نقطه است.
در مواجهه با تابلوی سورئالیستی با معمای مفهومی روبرو می‌شویم. اغلب آنها سؤال برانگیز و بهت‌آور هستند.
از جمله آثار معروف سورئالیستی می‌توان از آثار نقاشی سالوادور دالی و خوان میرو4ی اسپانیایی، مارکس ارنست5 آلمانی و رنه ماگریت6 بلژیکی نام برد. همچنین در مجسمه‌سازی برخی آثار آلبرتو جاکومتی7، مجسمه‌ساز سوئیسی- ایتالیایی در سبک سورئالیست خلق شده‌اند. در سینما برخی آثار لوئیس بونوئل8 اسپانیایی به ویژه فیلم سگ اندلسی که با همکاری سالوادور دالی فیلم‌نامه‌اش را نوشته است در سبک سورئالیسم ساخته شده‌اند. در عکاسی آثار من ری9 عکاس آمریکایی و در معماری برخی آثار معمار اتریشی- آمریکایی فردریک کیسلر10، در سبک سورئالیسم خلق شده‌اند.
1-André Robert Breton 2-Sigmund Freud 3-Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí 4-Joan Miró 5-Max Ernst 6-René François Ghislain Magritte 7-Alberto Giacometti 8-Luis Buñuel Portolés 9-Man Ray 10-Frederick John Kiesle
منابع
دادا و سورئالیسم، نوشته‌ی سی.و.ای. بیگزبی، ترجمه‌ی حسن افشار، نشر مرکز، 1376
هنر مدرن، نوشته‌ی نوربرت لینتن، ترجمه‌ی علی رامین، نشر نی 1382
سرگذشت سورئالیسم، گفتگو با آندره برتون، ترجمه‌ی عبدالله کوثری، نشر نی1392
گردآوری و تألیف: مرضیه ازگلی
