اثرِ شجاع و به کوششِ ایرج افشار

انیس الناس کتابی است در اخلاق و سیاست یعنی مجموعه‌ای است از دو رشته‌ای که در تمدن اسلامی به سیاست مدن و تدبیر منزل شناخته می‌شد.

کتاب در بیست باب است و مولف در نگارش آن عده‌ای از کتب عمده ادب فارسی را مورد استفاده قرار داده است مانند قابوس‌نامه، گلستان، بوستان، کلیله و دمنه، خمسه نظامی و از آوردن اشعار بسیار قدما خودداری نداشته و گاه به گاه اشعاری هم از خود به متن الحاق کرده است. قسمت‌های سودمندتر کتاب حکایات و مضامینی است که مولف از عصر خود می‌آورد، مانند آن چه در باب شمس‌الدین محمد سید شریف، شمس‌الدین محمد حافظ، مولانا نور سمرقندی، محب‌الدین جزری، محمود خجندی نقل کرده یا اطلاعاتی مختصر که در باب شول و گوکان و مدارس سنغریه و فزاریه نوشته است.

و در جمع مال تقصیر (کوتاهی) مکن که هر که در کار خویش تقصیر (کوتاهی) کند از سعادت بی‌توفیر (عقب مانده) و از مقاصد بی‌بهره ماند. بدان که تن آسانی (آسایش) در رنج است و رنج اندر تن آسانی. و آنچه از رنج و بی‌رنج به دست آری جهد کن تا از درمی دو دانگ به نفقه خود و عیال خویش صرف کنی و دو دانگ ذخیره‌سازی از بهر صورت روزگار، و قطع نظر از آن نموده چنان تصور کنی که نیست و به ضرورتی دست بر آن نکنی و بگذاری از برای روز سختی و ایام پیری و وارثان. و دو دانگ دیگر به تجمل خویش مستغرق گردان و اسباب تجمل و زینت آن جنس حاصل کن که نمیرد و کهن نگردد، چون جواهر و زرینه و مسینه و ظروف چینی و امثال اینها. اما ارباب احتشام را تقید به امثال این صَرف‌ها نشاید و تجمل ایشان از هر جنسی باید. و چون این اسباب و تجمل میسر گردد به هر ضرورتی که پیش آید چیزی از آن مفروش و مگوی که عِندالضروره بفروشم و بعد از آن جنسی نیکوتر باز دست آرم! چون بفروشی باز نتوانی خرید و بی‌تجمل بمانی و به هر ضرورتی نیز قرض مکن و چیزی از آن مرهون (به رهن گذاشتن) مساز، و قرض به سود مکن و بی‌سود نیز مستان. و وام را سبب افلاس دان. شرط دیگر: آنکه دوستان خویش را قرض مده. چه آزار باز خواستن بزرگتر از نادادن است. و چون داده باشی داخل مال خود مدان و با خویش چنان تصور کن که به او بخشیدی و تا زمان باز فرستادن تقاضا مکن تا به سبب تقاضا دوستی و محبت مرتفع و منقطع نگردد. چه دوست را زود دشمن توان ساخت لیکن دشمن را دوست گردانیدن امری دشوار است.

—

—