فعالیت میسیونرها در ایران، سابقه‌ای چند صدساله دارد. اما فعالیت‌های آموزشی ایشان از دوره محمدشاه قاجار، آغاز شد و میسیونرها با حمایت سفارت‌خانه‌های خارجی، مدارسی در ایران ساختند. از دوره ناصری نیز، دو بنیاد بزرگ آموزشی جهانی یعنی آلیانس فرانسه و آلیانس بین‌المللی یهودیان، در ایران شروع به فعالیت کردند.

در سال 1884 «کانون ترویج زبان فرانسه در مستعمرات و خارجه» در پاریس تشکیل شد که هدف آن ترویج زبان و فرهنگ فرانسه در جهان از طریق ساخت مدارس و نهادهای فرهنگی بود. کانون ادعا داشت هیچ جهت‌گیری سیاسی و مذهبی ندارد. اما در واقع به آموزش زبان و فرهنگ فرانسه به پیشبرد منافع بین‌المللی این کشور کمک می‌کرد و به همین دلیل مورد حمایت دولت و سفارت‌خانه‌های فرانسه بود. آلیانس از 1889 فعالیتش را در ایران آغاز کرد و دو مدرسه در تهران و شیراز ساخت. بسیاری از دیپلمات‌ها، اتباع فرانسوی و میسونرهایی که از سال‌ها قبل ساکن ایران بودند، عضو کانون آلیانس شدند. حتی دکتر فوریه پزشک ناصرالدین شاه، مدیر مدرسه آلیانس تهران شد. به علاوه کانون آلیانس با عضوگیری از مقامات قاجاری از جمله امین‌الدوله، امین‌السلطان، کامران میرزا و حتی نیرالملک مدیر دارالفنون، توانست ارتباط خوبی با دربار ایران بگیرد و از حمایت‌های مالی و سیاسی مقامات ایرانی برخوردار شود. با این حال ناصرالدین شاه که می‌ترسید آنان به تبلیغ عقاید انقلاب کبیر فرانسه (1789) بپردازند، در سال 1890 فرمان تعطیلی تمام مدارس خارجی را صادر کرد. اما وزیرمختار فرانسه به شاه اطمینان داد آلیانس، کاری به مذهب و سیاست ندارد و تنها به دنبال اهداف آموزشی‌ست. وی حتی ریاست افتخاری مدارس آلیانس ایران را به ناصرالدین شاه واگذار کرد. بنابرین شاه دستور داد مدارس خارجی بازگشایی شوند.

مدارس آلیانس از آموزش ابتدایی تا دبیرستان را پوشش می‌داد. همچنین برای ادامه تحصیل دانش‌آموزان در دانشگاه‌های فرانسه امکاناتی قائل می‌شد. متون درسی همان متون مدارس در فرانسه بود و شامل زبان فرانسه، حساب، تاریخ، جغرافی و فلسفه می‌شد. شرعیات اسلامی، فارسی و عربی نیز بعد از ساعت رسمی مدرسه تدریس می‌گردید.

در کل آلیانس توانست 13 مدرسه در شهرهای ایران تاسیس کند. اما با شروع نهضت مشروطه، بنیاد آلیانس نیز مانند مدارس میسیونری دیگر شاگردان خود را به خاطر جو بیگانه‌ستیزی مردم از دست داد و بیشتر محدود به اقلیت‌های دینی ماند.

آلیانس بین‌المللی یهودی، بنیادی جهانی دیگری بود که در 1860 در پاریس تاسیس شد و هدفش بهبود وضع اجتماعی و فرهنگی یهودیان با تکیه بر آموزش و مدارس نوین بود. البته برخلاف آلیانس فرانسه، این بنیاد توجهی به  تبلیغ منافع سیاسی فرانسه نداشت. بانیان این بنیاد در اولین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ، نظر وی را برای لغو قوانین ضدیهودی در ایران و تاسیس مدرسه‌ای برای یهودیان ایرانی جلب کردند. اما به دلیل مخالفت‌های گسترده علما، امکان تاسیس مدرسه‌ای یهودی در زمان ناصرالدین شاه محقق نشد. با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه، هم بنیاد و هم انجمن یهودیان انگلستان خواستار حمایت دولت ایران و بهبود وضع زندگی یهودیان ایرانی شدند و در نهایت، بنیاد در 1898 مدرسه پسرانه اتحاد را با 100 دانش‌آموز و مدرسه دخترانه‌ای را با 150 دانش‌آموز در تهران تاسیس کرد. برنامه درسی مدارس پسرانه و دخترانه با هم تفاوت داشت. پسران از 7 تا 22 سالگی به مدرسه می‌رفتند و دروس عبری، شرعیات یهود، خواندن و نوشتن، زبان فرانسه، تاریخ، علوم طبیعی، ریاضیات و فارسی می‌آموختند. در حالی که دختران تنها تا 14 سالگی ادامه تحصیل می‌دادند و برنامه درسی‌شان شامل عبری، شرعیات، خواندن و نوشتن، مسائل بهداشتی، خیاطی و مهارت‌های خانه‌داری بود. البته کودکان مسلمان نیز در این مدارس ثبت نام می‌کردند که از آموختن شرعیات یهودی معاف بودند و در عوض به آن‌ها دروس عربی و شرعیات اسلامی آموخته می‌شد.

از آن جایی که درب مدارس اسلامی به روی یهودیان بسته بود، مدارس آلیانس به شدت مورد استقبال یهودیان ایران قرار گرفت. مظفرالدین شاه هم سالانه 200 تومان به بنیاد کمک می‌کرد. البته آلیانس جهانی یهودیان با مخالفت‌هایی در ایران رو به رو شد. مخالفت‌ها، ابتدا از سوی روحانیون یهودی بود که نقش سنتی آموزش را داشتند و حال با رقیبی خارجی رو به رو شده بودند. بنابرین آلیانس پذیرفت دروس شرعی را به معلمان یهودی ایرانی واگذار کند و معلمان خارجی تنها به تدریس علوم جدید بپردازند. به علاوه این مدارس با احساسات ضدیهودی مردم و روحانیون مسلمان مواجه بودند. حتی در یکی از نزاع‌های مذهبی در سال 1901 به مدرسه حمله شد که ساختمان آن آسیب بسیاری دید که مظفرالدین شاه 1000 تومان برای جبران خسارت آن فرستاد. به علاوه سفارت‌های غربی هم چندان حمایتی از این بنیاد نمی‌کردند و ترجیح می‌دادند از میسیونرهای مسیحی پشتیبانی کنند. با این وجود بنیاد موفق شد تا سال 1900 بیش از 100 مدرسه تاسیس کند که بسیاری از آن‌ها در خاورمیانه (مهد زایش یهودیت) متمرکز بود. در ایران نیز مدارس بنیاد بیشتر در مراکز یهودیان مانند تهران، شیراز، همدان و اصفهان فعالیت می‌کرد.

در نهایت آلیانس جهانی یهودیان مانند سایر مدارس میسیونری در دوره رضاشاه ملی شد و تحت نظر وزارت معارف درآمد.

منابع

آموزش،دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوره قاجاریه/مونیکا رینگر

کارنامه فرهنگی فرنگی/هما ناطق

فاطمه کاملی

—

—