سبك هنر چیدمان (Installation Art) در دهه‌ی هفتاد میلادی بین هنرمندان رواج یافت، اما رد پای آن به سال‌ها قبل و ابتدای قرن بیستم برمی‌گردد. هنرمندانی كه تأكید داشتند كه هنر باید از محدوده‌ی ابزار و تكنیك‌های قدیمی و سنتی فراتر رود و بدین ترتیب ابزار سنتی نقاشی و مجسمه‌سازی و غیره را كنار گذاشتند.
این شیوه‌ی هنری به فضاسازی سه‌بعدی با استفاده از مواد و مصالح مختلف برای ایجاد یك فرم خاص یا رساندن مفهومی ویژه، اطلاق می‌شود.
در چیدمان، هنرمند با استفاده از مواد و عناصر مختلف در یك فضا یا مكان مشخص، حجمی را نصب، راه‌اندازی یا جفت و جور و سرهم می‌كند تا فرمی جدید و ویژه به دست بیاورد یا مفهوم یا پیامی معین را به مخاطب منتقل كند.
ابزار، مصالح و موادی كه در هنر چیدمان به كار می‌رود نامحدود است و هنرمندان ملزم به اجرای سبك خاصی نیستند. آنچه مهم است ترتیب و نحوه‌ی قرارگیری اشیاء و ابزاری است كه هنرمند در یك مكان استفاده می‌كند تا نظر بیننده را جلب كند. در واقع هنرمند در پی آن است تا واكنش مستقیم بیننده را نسبت به محیط جلب كند و با تحریك حواس مختلف مخاطب، برای او تجربه یا اندیشه‌ای جدید از آن محیط و فضا بیافریند. هنرمند در چیدمان با استفاده از تكنیك‌های هنری و استفاده‌ی ویژه از یك مكان و جای‌گذاری اشیاء با ترتیبی متفاوت، اثری می‌آفریند كه ارزش هنری دارد ولی از قراردادهای گذشته در تكنیك و اجرا و نوع بیان هنری، پیروی نمی‌كند.
هنر چیدمان، زیرمجموعه‌ی هنر مفهومی است با این تفاوت مهم كه در چیدمان اصل بر فضاسازی و رویارویی مخاطب با یك فضای خاص است تا بیان مفهوم و رساندن پیام. همچنین در چیدمان ساخت و ساز بسیار كم صورت می‌گیرد و مهم چگونگی كنار هم قرار گرفتن عناصر مختلف با یکدیگر است.
در چیدمان موضوعات و مفاهیمی كه هنرمند سعی در انتقال آنها به بیننده دارد نیز متنوع است، از مفاهیم كاملاً انتزاعی گرفته تا مفاهیم روایی و اجتماعی و سیاسی. اثری كه هنرمند در محیط اجرا می‌كند، هم می تواند جنبه‌ی تزئینی داشته باشد هم در بر گیرنده منظوری باشد كه هنرمند سعی در بیان آن داشته است. اثری كه با شیوه‌ی چیدمان توسط هنرمند در یك مكان یا محیط اجرا می‌شود هم می‌تواند دائمی باشد هم موقت و گذرا؛ چیدمان هم در نمایشگاه یا گالری توسط هنرمند برای مدتی محدود اجرا می‌شود و هم در محیط‌های شهری و طبیعی برای زمانی كوتاه یا طولانی به نمایش گذاشته می‌شود. برخی از چیدمان‌ها هم توسط هنرمندان مطرح این سبك در موزه‌ها و گالری‌ها، به صورت دائمی برای عموم به نمایش گذاشته شده‌اند. گاهی هم چیدمان تنها برای یك فضا و مكان خاص طراحی و اجرا می‌شود.
در چیدمان هنرمند با سرهم كردن اشكال یا قرار دادن ابزارهای بیان مختلف كنار هم، مثل استفاده از تصاویر ویدئویی در كنار عكس و مجسمه و اجرای زنده، فضایی خلق می‌كند كه برای بیننده تجربه‌ی نوینی ایجاد می‌كند. این فضا و محیط ایجاد شده توسط هنرمند، هم ریشه در تجربه‌های شخصی و گذشته‌ی او دارد و هم به تجربه‌ها و موقعیت‌های عموم انسان‌ها اشاره دارد. به عنوان نمونه یوزف بویز1 هنرمند آلمانی در سال 1985 در نمایشگاهی در لندن در یك سالن بزرگ چیدمانی اجرا كرد به این صورت: كه كل دیوارهای سالن را با طاقه‌هایی از نمد خاكستری پوشاند و در وسط سالن یك پیانو گذاشت با یك دماسنج و یك تخته سیاه روی آن. اون نام این اثر را «وضعیت» گذاشت. این وضعیتِ تاریك و خفه‌ی گالری كه هیچ صدای دل‌انگیزی از آن شنیده نمی‌شد و هیچ پیامی روی تخته سیاه _ كه نماد آموزش است_ نوشته نشده بود؛ برای بیننده وضعیتی را تداعی می‌كرد كه هم به تجربه‌ی هنرمند ربط داشت و هم با تجربیات شخصی خود او گره می‌خورد.
در واقع هنرمند در چیدمان خلاقیت، هنری خود را در قالب همجواری عناصر مختلف به كار می‌گیرد و یك محیط خنثی و غیرفعال را با یك چیدمانِ متفاوت، فعال می‌كند تا حواس، آگاهی و اندیشه‌ی مخاطب را برانگیزد. گاهی بیننده جزئی از ساختار یك چیدمان می‌شود و در تركیب‌بندی‌ای كه توسط هنرمند انجام شده، او یكی از عناصر شكل‌دهنده به فضا می‌شود.
چیدمان تلفیق و همنشینی انواع هنر از جمله تجسمی و اجرایی و غیره با هنر معماری است. استفاده از فضا و مكان و سازه‌های حجمی برای نمایش یك ایده یا زیبایی بصری در چیدمان دیده می‌شود. برنامه ریزی برای نصب اشیاء و اندازه‌گیری سازه‌ها و چگونگی همنشینی مواد مختلف كنار هم و تركیب نور و رنگ از جمله كارهایی است كه هنرمند در اجرای یك چیدمان انجام می‌دهد و این تركیب‌بندی و استفاده‌ی هوشمندانه از مواد و رسانه است كه به كار او ارزش هنری می‌دهد.
چیدمان در دهه های 70 و 80 میلادی در بین هنرمندان رواج گسترده‌ای داشت ولی امروزه نیز هنرمندان بسیاری از این شیوه‌ی بیان هنری برای بیان ایده‌ها و خلق آثارشان استفاده می‌كنند.
از جمله هنرمندان مطرح در خلق آثار به سبك چیدمان می‌توان از لوك جرام2 هنرمند معاصر انگلیسی نام برد كه چیدمانی به نام «پروژه‌ی ماه» او بسیار معروف است و در مكان‌های مختلفی در دنیا اجرا شده است. همچنین رابرت اسمیتسون3 هنرمند آمریكایی كه چیدمان‌های او با استفاده از عناصر طبیعی و در طبیعت، معروف هستند. همچنین جودی شیكاگو4 و ریچارد سرا 5 دیگر هنرمندان آمریكایی مطرح در این سبك هستند. كورنلیا پاركر6 از دیگر هنرمندان آمریكایی مطرح در این سبك است كه می‌گوید: «من می‌خواهم اشیاء مرده را با پتانسیل موجود در آنها و فضایی كه در آن قرار می‌گیرند، دوباره زنده كنم.» آی وی وی7 هنرمند معاصر چینی هم آثار مطرحی در سبك چیدمان اجرا كرده است.
در ایران نیز هنر چیدمان در بین هنرمندان طرفدارانی دارد. از جمله چیدمان «هفت‌چنار» اثر عباس كیارستمی كه در خانه هنرمندان تهران، نصب و اجرا شده است و همچنین هما امامی از دیگر هنرمندانی است كه در این سبك آثاری اجرا كرده كه مورد توجه قرار گرفته است.
- Joseph Beuys
- luke Jerram
- Robert Smithson
- Judy Chicago
- Richard Serra
- Cornelia Parker
- Ai Weiwei
منابع:
اینستالیشن آرت هنر چیدمان، كلیر بیشاپ، ترجمه‌ی ویشه خاتمی مقدم، نشر مهر نوروز 1397
هنر مدرن، نوربرت لینتن، ترجمه‌ی علی رامین، نشر نی، 1382
آخرین جنبش‌های هنری قرن بیستم، لوسی اسمیت، ترجمه‌ی علیرضا سمیع آذر، نشر نظر، 1380
مرضیه ازگلی
