کوبیسم یا حجم‌گرایی یکی از جنبش‌های مطرح هنری در قرن بیستم است که ابتدا در نقاشی و مجسمه‌سازی شکل گرفت و سپس در هنرهای دیگر هم طرفداران بسیاری پیدا کرد.

واژه‌ی کوبیسم را اولین بار لویی وکسل¹ منتقد هنری، پس از بازدید از نمایشگاهی در پاریس و با دیدن آثاری از پابلو پیکاسو² و ژرژ براک³، به کار برد. این واژه برگرفته از کلمه‌ی Cube به معنای مکعب است. پیرو این نام‌گذاری و با توجه به آثار ارائه شده، ابداع‌کنندگان این جنبش را پیکاسو و براک می‌دانند.

در تصویرهایی که به سبک کوبیسم ترسیم می‌شوند، اشکال به قطعات و سطوح هندسی و جزئی تقسیم می‌شوند و هنرمند با استفاده از این قطعات حجم کلی‌ای را که می‌بیند دوباره بازآفرینی می‌کند. هنرمندان سبک کوبیسم مدعی بودند در عین این‌که به ظواهر بیرونی و فرم دیداری اشکال و احجام توجه می‌کنند، جنبه‌های پنهان و نادیدنی اشکال و تصاویر را هم مدِ نظر دارند. آنها این جنبه‌های پنهان را با خُرد کردن یک شکل به اجزاء کوچک‌تر و جابه‌جاییِ تکه‌های آن در چینش دوباره، نشان می‌دادند. به این ترتیب ادعا داشتند که با این کار می‌توان معناهای مختلفی از یک شیء واحد دریافت کرد.

در واقع اکثر آثار کوبیسمی در نگاه اول برای مخاطب واضح و روشن نیستند و برای دریافت مفهوم نه تنها، نیاز است تا همه‌ی جزئیات به دقت بررسی شوند تا بدین‌ترتیب پیام استعاری نهفته در کلیت اثر درک شود. در واقع آن‌ها صورت‌های جدیدی از تصاویری که برای مخاطب آشنا بودند، می‌ساختند.

استفاده از خطوط صاف و متقاطع و همچنین استفاده از احجام و اشکال هندسی به ویژه مکعب، در آثار کوبیسم دیده می‌شود. در واقع آن‌ها تصاویر آشنا را به قطعات کوچک هندسی تقسیم می‌کردند و این تکه‌های کوچک را دوباره با چینشی متفاوت کنار هم قرار می‌دادند که اغلب این تصاویر بدست آمده در دید بینندگان تصویری معّوج و به هم ریخته از چیزی است که از قبل می‌شناختند

استفاده از مکعب‌های کوچک و دیگر شکل‌های هندسی سه بعدی، در نقاشی کوبیسم باعث شد که هنرمندان کوبیسم به تکنیک جدیدی برای بُعد بخشیدن در تصاویر دوبعدی دست یابند. این تکنیک متفاوت از شیوه‌های معمولِ حجم بخشیدن مانند پرسپکتیو و سایه‌زنی و استفاده از روشنی و تاریکی، بود.

هنرمندان کوبیسم می‌خواستند تا مخاطب به اشیاء و طبیعت آن‌گونه نگاه کند که به طور معمول نگاه نمی‌کند. فرض آن‌ها این است که مخاطب صورت اشیاء و پیکرهای پیرامون خودش را می‌شناسد، پس با نگاه کردن به آثار آنها، نباید همان صورت پیشین که در ذهن دارد را ببیند، بلکه مخاطب همراه آثار کوبیستی وارد بازی ظریفی می‌شود که در عین این‌که می‌داند به چه چیزی نگاه می‌کند اما باید تکه‌های پراکنده‌ی آن را در ذهن دوباره بسازد. به طور مثال ژرژ براک نقاشی‌ای دارد که نمایانگر، یک ویولون است؛ اغلب مخاطب‌ها در نگاه اول یک ویولون را در ذهن مجسم می‌کنند، اما ویولونی که تمام قطعات آن از هم باز شده و از زوایای مختلف به آن نگاه شده است.

همچنین در شیوه و اسلوب تصویرگری، سبک کوبیسم از هنر بَدَوی نیز بسیار وام گرفته است. در هنر بَدَوی اشکال بازنماینده‌ی طبیعت نیستند و از نشانه‌ها برای بیانِ یک یا چند مفهوم خاص استفاده می‌کنند. آثار بَدَوی اغلب ساده و بدون تزئینات و ریزه‌کاری، تصویر شده یا درست شده‌اند. در هنر کوبیسم هم اساس بر سادگی و پرهیز از تزئینات است. آنچه مهم است مفهومی است که از پسِ یک تصویر یا مجسمه برداشت می‌شود.

همچنین در آثار کوبیسمی چون از تکرار یک حجم یا یک خط زیاد استفاده می‌شود. این تکرار برای مخاطب تصویر حرکت را القا می‌کند.

کوبیسم را معمولاً به دو دوره تقسیم می‌کنند:

1 – کوبیسم تحلیلی که در آن هنرمندان با استفاده از تکه‌های هندسی و مختلف از اشیاء یا پیکره‌ها و طبیعت، یک موضوعی را بازسازی می‌کنند. در این کوبیسم بیشتر از رنگ‌های خنثی و سیاه و سفید و خاکستری استفاده می‌شود.

2 – کوبیسم انتزاعی که در آن هنرمند ابتدا یک کل واحد را ترسیم می‌کند بعد این کل را با تکه‌های رنگی یا تزئینات متنوع بازسازی می‌کند. در این نوع کوبیسم رنگ‌های تند و خالص بیشتر استفاده می‌شد.

از هنرمندان بنام سبک کوبیسم در نقاشی همان‌گونه که گفته شد، پابلو پیکاسوی اسپانیایی و ژرژ براک فرانسوی بودند و همچنین برخی آثار نقاش فرانسوی پل سزان⁴ در این سبک کشیده شده است.

در معماری لوکوربوزیه⁵، معمار مشهور سوئیسی فرانسوی، آثاری در سبک کوبیسم خلق کرده است. در این آثار از حجم‌هایی که بر هم سوار می‌شوند و نیز احجام هندسی، در ساخت بنا استفاده شده است. در ادبیات هم کوبیسم طرفدارانی داشت و دارد، از جمله‌ی آنها ژان کوکتو⁶و ماکس ژاکوب⁷ فرانسوی را می‌توان نام برد. آنها با استفاده از تکرار کلمات و نوع چینش کلمات، اعتقاد داشتند که متن ادبی علاوه بر موضوع و مفهوم باید ترکیب زیبایی هم داشته باشد. همچنین در عکاسی هم عکاسان با چسباندن عکس‌های مختلف کنار هم یا با تقسیم یک عکس به قطعات کوچکتر و به هم ریختن فرم آنها، و زدودن تمرکز نقطه‌ای، سبک کوبیسم را در عکاسی استفاده کردند.

در میان هنرمندان ایرانی که در سبک کوبیسم آثاری خلق کرده‌اند می توان از نقاشی‌های جلیل ضیاءپور نام برد.

1 – Louis Vauxcelles

2- Pablo Picasso

3- Georges Braque

4- Paul Cézanne

5-  Le Corbusier

6- Jean Cocteau

7- Max Jacob

منابع:

هنر مدرن، نوربرت لینتن، ترجمه ی علی رامین، نشر نی، 1382

تاریخ هنر، ارنست گامبریج، ترجمه ی علی رامین، نشر نی، 1385

دایرة المعارف هنر، رویین پاکباز، نشر فرهنگ معاصر، 1395

تألیف و گردآوری: مرضیه ازگلی