آموزش‌های نوین در ایران از زمان چه کسی شروع شد؟
چرا ایرانیان به آموزش‌های نوین روی آوردند. این آموزش‌ها در چه زمینه‌هایی بوده است؟
ابتدا چه کشورها یا کسانی اقدام به این آموزش‌ها نموده‌اند. در این گفتار به این سؤالات پاسخ می‌دهیم…
دوره عباس میرزا سرآغاز اصلاحات آموزشی در ایران است. این اصلاحات که به نام نظام جدید معروف شده، ابتدا در بعد نظامی رخ داد و شامل واردات اسلحه و تکنولوژی اروپایی، تغییر سبک آموزش ارتش، ترجمه کتب، فرستادن محصل به اروپا، رواج فن چاپ و روزنامه و اصلاح نظام مالیاتی می‌شد.
اساسا تبریز به علت نزدیکی به عثمانی و روسیه، کانون اصلی ورود تجدد به ایران بود. و اقامت ولیعهد در این شهر موجب آشنایی بیشتر وی با تغییرات جاری در کشورهای همسایه می‌شد. با شکست‌های ایران در دور اول جنگ‌های ایران و روس (1815-1803) عباس میرزا و وزیر او، میرزا بزرگ فراهانی به این نتیجه رسیدند که مشکل از عقب‌ماندگی فنون و ابزار ایران است و نیاز به اصلاح ساختاری‌ست. در همان زمان (دوره سلطان سلیم سوم) عثمانی هم فرایند مدرن‌سازی سپاهش را آغاز کرده بود. یک قرن قبل نیز اصلاحات مشابهی توسط پطر کبیر در روسیه رخ داده بود. بنابرین نخستین تغییرات آموزشی در بعد نظامی صورت گرفت.
آموزش‌های نوین نظامی ابتدا توسط مستشاران فرانسوی آغاز شد. زیرا ناپلئون که قصد حمله به هند از طریق خاک ایران را داشت، مایل بود روابط دو کشور افزایش یابد. ایران و فرانسه در سال 1807 عهدنامه فیتکنشتاین را امضا کردند که طبق آن فرانسه هیئتی آموزشی به ریاست ژنرال گاردان را به ایران فرستاد. مستشاران علاوه بر آموزش تاکتیک‌های جدید نظامی و واردات اسلحه جدید، نقشه نظامی آذربایجان را رسم کردند و یک کارگاه توپ‌ریزی ساختند. همچنین قرار بود هیئتی از دانشجویان ایرانی برای تحصیل به پاریس فرستاده شوند. اما در همین زمان ناپلئون با روسیه عهدنامه صلح بست و به ایران پشت کرد. ایران نیز مجبور به امضای قرارداد گلستان شد.
در سال 1808 هیئت بریتانیایی سر هارفورد جونز، فتحعلی شاه را قانع کرد مستشاران انگلیسی آموزش ارتش ایران را ادامه دهند. آنها به تدریس فنون نظامی، نقشه‌برداری، جغرافی، استخراج معدن، پزشکی نوین و زبان انگلیسی پرداختند. همچنین کتب و رساله‌هایی را به زبان فارسی ترجمه کردند. جالب آنکه خود ولیعهد نیز به یادگیری تاکتیک‌های جنگی، زبان و خصوصا تاریخ اروپا می‌پرداخت. بریتانیایی‌ها حتی داوطلب شدند هزینه تحصیل تعدادی از دانشجویان ایرانی در انگلستان را به عهده بگیرند. زیرا می‌دانستند این دانشجویان در آینده مدافع سیاست بریتانیا در ایران و مبلغ فرهنگ غرب خواهند شد. در این زمان بود که اروپا هم به عنوان الگوی تغییر و هم تهدید نظامی و فرهنگی در ایران شناخته شد. البته عباس میرزا هم متوجه این خطر بود و بر فعالیت دانشجویان در خارج نظارت می‌کرد.
اولین گروه دانشجویان دو نفر بودند که برای یادگیری فن نقاشی (با هدف نقاشی صحنه‌های جنگ و پرتره سیاستمداران) و پزشکی مدرن به لندن فرستاده شدند. گروه دوم پنج نفره بود که در سال 1815 برای تحصیل در رشته های پزشکی، مهندسی، توپخانه، تفنگ‌سازی و علوم طبیعی فرستاده شدند. یکی از این دانشجویان میرزا صالح شیرازی بود که در بازگشت یک ماشین چاپ با خود آورد و بعد ها اولین روزنامه ایران را چاپ کرد.
در سال 1819، چهار دانشجوی دیگر برای یادگیری کاغذسازی، معدن‌شناسی، پزشکی و فن چاپ به روسیه و انگلستان فرستاده شدند. این دانشجویان پس از بازگشت به ایران پزشکی دربار، مترجمی و مسئولیت‌های خطیر دیپلماتیک را به عهده گرفتند و القاب مهمی دریافت کردند. زیرا یکی از اهداف تحصیل آنها در اروپا تربیت دیپلمات‌هایی بود که سیاست بین‌الملل را درک کنند. زیرا ایران بسیار از این جهت ضربه خورده بود. همچنین آنها به ترجمه آثار، ساخت کارگاه‌های باروت و توپ‌سازی و تاسیس انتشارات پرداختند. در این زمان علاوه بر رساله‌های نظامی، کتاب های جغرافیایی، علوم طبیعی و تاریخی هم ترجمه شد. خصوصا کتبی درباره پطر کبیر و اصلاحات او در روسیه و ناپلئون و پیروزی های نظامی‌اش. زیرا ایرانیان مایل بودند علل پیشرفت غربیان را دریابند.
سرگور اوزلی، سفیر انگلستان، که یک سال پس از شروع آموزش‌ها از آذربایجان دیدن کرده از پیشرفت‌های چشمگیر ایرانیان یاد میکند. با این حال معترف است که ایرانی‌ها با روش های سنتی کارایی بیشتری داشتند و قدری طول میکشد تا با تکنولوژی جدید کنار بیایند.
با این حال انگلستان نیز تا سال 1815 و برطرف شدن خطر ناپلئون به ایران پشت کرد. نظام جدید دچار مشکلات داخلی هم بود. مالیات‌هایی که ولیعهد برای تامین هزینه‌های نظام جدید وضع کرده بود اعتراض زمینداران محلی را برانگیخت. روسای ایلات نیز به سربازگیری معترض بودند. شاهزادگان رقیب ولیعهد هم به بهانه به خطر افتادن اسلام و نفوذ فرهنگ غرب، روحانیون و مردم را تحریک می‌کردند و در نهایت با مرگ عباس میرزا در 1833 روند نظام جدید متوقف شد.
منابع
آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار/ مونیکا رینگر
رویارویی با تزار روسیه (مقاله)/ مریم اختیار
از ستیز تا سازش/ حمید کرمی پور
فاطمه کاملی
